प्रदेश

ཨོཾ་མ་ཎི་པདྨེ་ཧཱུྃ་ཧྲཱིཿ… ॐ मणि पद्मे हूँ… Om Mani Padme Hum… बुद्ध जयन्तीलाई बुद्ध पूर्णिमा पनि भनिन्छ, बौद्ध धर्मका संस्थापक भगवान बुद्धको जन्मदिनको रूपमा मनाइने पर्व हो। गौतम बुद्ध मानव इतिहासमा शान्ति, प्रेम र समानताको प्रवर्द्धनका लागि सबैभन्दा लोकप्रिय प्रतिष्ठित व्यक्तित्वहरू मध्ये एक हुन्। ईसापूर्व ६२३ मा नेपालको कपिलबस्तुको पवित्र भूमिमा राजा शुद्धोधन र रानी मायाको राजकुमारको रूपमा जन्मेका थिए। सिद्धार्थ गौतम राजकुमारको पहिलो नाम थियो। उनले २९ वर्षसम्म दरबारमा आफ्नो विलासी जीवन बिताए। पछि उनले राजकुमारी यशोधरासँग विवाह गरे र राहुल नामको छोरा जन्माए। गौतम जीवित प्राणीहरूको दुःख र मृत्युबाट विचलित भए र ती सबै दुःखको कारण र प्रभावको कारण खोज्न हताश भए। यसरी, २९ वर्षको उमेरमा, उनले आफ्नो विलासी जीवन त्यागे र ध्यान मार्फत सत्य खोज्न जंगलमा गए र तपस्वी जीवन बिताउन थाले। ६ वर्षको कडा तपस्या र ध्यान पछि, अन्ततः, ३५ वर्षको उमेरमा, गौतम बुद्धले ज्ञान प्राप्त गर्नुभयो र यसरी उहाँलाई ‘भगवान बुद्ध’ नाम दिइएको थियो। भगवान बुद्धले मानिसहरूलाई जीवन र मृत्यु, जन्मको उद्देश्य र दुःखको कारणको बारेमा सिकाउन थाल्नुभयो। उहाँले भारतीय उपमहाद्वीपको यात्रा गर्नुभयो, मानिसहरूलाई आफ्नो खोज र अनुयायीहरूको संख्याको बारेमा सिकाउनुभयो र अब दर्शनको रूपमा बौद्ध धर्म विश्वव्यापी रूपमा यात्रा गरेको छ। बुद्धले निर्वाण (मृत्यु) प्राप्त गर्नुभन्दा पहिले ८० वर्षको उमेरसम्म शिक्षा दिनुभयो र यस २१ औं शताब्दीमा उहाँको शिक्षा सधैं माग र आवश्यकतामा छ। उहाँले प्रेम र भ्रातृत्वको सन्देश फैलाउनुभयो र अब हामी बस्ने संसारले यो संसारलाई सबै संवेदनशील प्राणीहरूको लागि बस्ने ठाउँ बनाउन उहाँको शिक्षा पालना गर्न अत्यन्त आवश्यक छ। अब, बौद्ध धर्म लाखौं अनुयायीहरू भएको सबैभन्दा छिटो बढ्दो धर्महरू मध्ये एक हो र यो दर्शन स्कूल र विश्वविद्यालयहरूमा जताततै पढाइन्छ। यसले दर्शनको रूपमा बौद्ध धर्मको आवश्यकता र महत्त्वलाई संकेत गर्दछ र हामीले यसलाई हाम्रो जीवनमा लागू नगरेसम्म त्यहाँ रहनेछ। यसरी, बौद्ध धर्मको महत्त्वलाई मान्यता दिँदै, भगवान बुद्धलाई ‘एसियाको प्रकाश’ पनि भनिन्छ। संस्कृत शब्द बुद्धको अर्थ जागृत वा जागृत हो। बुद्ध, एक महान व्यक्तित्व, शिक्षक, दार्शनिक, शासक र मार्गदर्शक, सांसारिक आसक्तिको चाहनाबाट पूर्ण रूपमा जागृत। यस्तो महान शिक्षक जसले आफ्नो प्रवचनमा संसारको सृष्टि भगवानले गर्नुभएको भन्नुको सट्टा संसारमा धर्म र कानूनलाई पहिचान गरेर मानिसहरूलाई सांसारिक वासना र तनावबाट जगाउन मद्दत गर्नुभयो। जसरी कुनै उत्पादन वा मेसिन किन्दा, तपाईं पुस्तिका/प्रयोगकर्ताको पुस्तिका कसरी प्रयोग गर्ने र कसरी नगर्ने भन्ने तथ्यहरू सहित प्रयोग गर्न सक्नुहुन्छ, त्यसरी नै बुद्धले जीवन र संसारको सहजता र सफलताको बारेमा पुस्तिकाको प्रयोग गर्नुभएको छ। हृदयको खेतमा सत्य र शान्तिको बीउ छर्न सिकाउने बुद्धको जन्म ईसापूर्व ५४३ मा नेपालको वर्तमान कपिलवस्तु जिल्लाको नुनिलो बगैंचाको बीचमा भएको थियो। आज, संसारले बुद्धको आदर्शलाई पछ्याएको छ। बुद्ध शान्ति, सत्य, अहिंसा र सरलताको लागि संसारको गुरु हुनुहुन्छ। २५०० वर्षभन्दा बढी समयअघि उहाँको ज्ञानको अविरल प्रवाहले मानव समुदायलाई नयाँ शान्त आयाम दिएको छ। आउनुहोस्, वैशाख शुक्ल पूर्णिमा अर्थात् बुद्ध जयन्तीको दिनमा यी महापुरुष गौतम बुद्धको बारेमा छलफल गरौं। गौतम बुद्धको जीवनमा यो वैशाख शुक्ल पूर्णिमाको ठूलो महत्त्व छ। उहाँको जन्म, ज्ञान प्राप्ति र समाधि यसै वैशाख पूर्णिमाको दिन भएको थियो। आज, बुद्ध जयन्ती संसारको उत्तरदेखि दक्षिण ध्रुवसम्म, मृत सागरदेखि प्रशान्त महासागरको मारियानास ट्रेन्चसम्म र बनारसदेखि बेइजिङसम्म मनाइन्छ। भौतिक शरीर नष्ट भए पनि, बुद्ध आफ्नो ज्ञान, शब्द र आध्यात्मिक सीप मार्फत हामी सबैको मनमा अझै पनि उपस्थित छन्। बुद्धको वास्तविक नाम सिद्धार्थ गौतम हो र भनिन्छ कि उहाँ आफ्नो जन्मसँगै ७ पाइला उत्तरतिर हिँड्नुभयो र हावातिर औंला औंल्याउनुभयो। यस अनुसार, उहाँलाई पृथ्वीमा भगवानको महान आत्मा र अन्तिम अवतार मानिन्छ। सिद्धार्थ गौतमले नुहाएको यो पोखरीलाई सिद्धार्थ कुण्ड भनिन्छ। बुद्ध जन्मेको ७ दिनपछि उनकी आमाको दुःखद मृत्यु भयो। यद्यपि, अत्यन्त अनुशासित र प्रतिष्ठित राजकुमार सिद्धार्थ गौतमले १६ वर्षको उमेरमा यशोधरासँग विवाह गरे। २९ वर्षको उमेरमा, सबै जीवित प्राणीहरू र प्राणीहरूप्रति गहिरो स्नेह देखाउने बानी भएका सिद्धार्थ गौतमले सबै सुखसुविधा त्यागेर ज्ञान र कारणहरूको खोजीमा निस्किए। यो राजकुमार मानव जीवनको पीडा र पीडा कम गर्न ज्ञानको खोजीमा थिए, र वर्षौं पछि उनको तपस्याबाट प्राप्त दर्शन र ज्ञान बौद्ध प्रकटीकरण हो। ज्ञानको मार्गमा, सिद्धार्थ गौतमले बिरामी, घाइते, लोभी, साथै अरूलाई सबै कुरा दान गरेर भिक्षु बनेका मानिसहरूको अवस्था अवलोकन गरे। त्यस पछि, भिक्षु बन्ने निर्णय गर्ने सिद्धार्थ गौतम आज संसारमा गौतम बुद्ध हुन्। यसरी, सांसारिक दुःखको कारण खोज्दै, उहाँले २९ वर्षको उमेरमा घर छोड्नुभयो र बोधगया नामक स्थानमा एउटा रूखमुनि तपस्या गर्नुभयो। आफ्नो तपस्या क्रममा, बुद्धले सम्यक सम्बोधि अर्थात् महान् ज्ञान प्राप्त गर्नुभयो। त्यसपछिका वर्षहरूमा, उहाँले उही ज्ञान बाँड्नुभयो र संसारभरि भगवान बुद्ध कहलाइनुभयो। बौद्ध धर्म केवल एक नास्तिक धर्म मात्र होइन तर अहिंसा, अधर्म र असत्यको दर्शन पनि हो, एक विश्वव्यापी दर्शन। यो धर्म गौतम बुद्ध र शाक्यमुनिको नेतृत्वमा उनका अनुयायीहरूको शिक्षामा आधारित छ। गौतम बुद्धलाई वर्तमान युगको चौथो सम्यक सम्बुद्ध मानिन्छ। विश्वभर ३५ करोडभन्दा बढी मानिसहरूले बौद्ध धर्म मान्छन् र यो विश्वको चौथो ठूलो धर्म हो। यस बुद्ध दर्शनको उत्पत्ति विश्वभर फैलिएको हुनाले नेपाललाई शान्तिको भूमि पनि भनिन्छ। त्यसैले, आज विश्वभरका विभिन्न देशहरूले बुद्धको जन्मस्थलमा अद्भुत मन्दिर र मठहरू निर्माण गरेका छन्। बुद्धले ८० वर्षको उमेरमा निर्वाण प्राप्त गरे। बोधगयामा तीव्र तपस्वी ध्यान पछि उनले ज्ञान प्राप्त गरे। बौद्ध धर्मका सबै शिक्षा र उपदेशहरूको संग्रहलाई त्रिपिटक भनिन्छ। त्रिपिटकले बौद्ध धर्मका ३२ भौतिक गुणहरूको विस्तृत वर्णन गर्दछ। ८४,००० ज्ञानसूत्रहरू छन्, जसमा बुद्धका ८२,००० र उनका प्रमुख शिष्यहरूका २,००० समावेश छन्। बौद्ध धर्मको मुख्य दार्शनिक सिद्धान्त प्रतीत्य (समुत्पाद) हो, नश्वरता, दुःख र निस्वार्थताका आधारभूत गुणहरूलाई बौद्ध धर्मको आधारभूत सिद्धान्त मानिन्छ। गौतम बुद्धलाई हिन्दूहरूले भगवान विष्णुका दश अवतारहरू मध्ये एक मान्छन्। गौतम बुद्धलाई एसियाको तारा पनि भनिन्छ। बुद्धको जन्म नेपालमा भएको हुनाले, नेपाल सरकारले हरेक वर्ष बुद्ध जयन्तीको अवसरमा सार्वजनिक बिदा दिँदै आएको छ। बुद्ध भनेको ज्ञान प्राप्त गरेको वा परम सत्यलाई चिनेको महापुरुष हो। बुद्धको ज्ञान ग्रहण भयो भने पृथ्वी एक अद्भुत ग्रह हुनेछ, संसारलाई अर्को बुद्ध चाहिन्छ, शाक्यमुनि फर्कनुहोस्, शान्तिको सन्देश ल्याउनुहोस्। लुम्बिनी लुम्बिनी भगवान बुद्धको जन्मस्थल हो र नेपालको दक्षिणमा अवस्थित छ। यदि कोही लुम्बिनी भ्रमण गर्न चाहन्छ भने एक रातको दुई दिनको कार्यक्रम वैकल्पिक विकल्प हुनेछ र सबैभन्दा राम्रो पक्ष भनेको काठमाडौँबाट सिधा ४० मिनेटको उडान वा ड्राइभ लिन सकिन्छ। बुद्ध जयन्ती महोत्सवको समयमा, भक्तजनहरू बुद्ध जयन्ती महोत्सव मनाउन लुम्बिनीमा ओइरिन्छन् र भगवान बुद्धलाई ज्ञान प्राप्तिको मार्ग र उहाँले सबै संवेदनशील प्राणीहरूलाई दिनुभएको खोजको लागि श्रद्धाञ्जली अर्पण गर्छन्। यदि समयले अनुमति दियो भने, उत्सव अवलोकन गर्न यो महान दिनमा लुम्बिनीको भ्रमण गर्न सकिन्छ। बुद्ध जयन्ती नेपालमा लोकप्रिय उत्सवहरू मध्ये एक हो र भगवान बुद्धको जन्मदिनमा राष्ट्रव्यापी रूपमा मनाइने समारोह हो। बुद्धको जन्म नेपालमा भएको हुनाले, देशमा बुद्धसँग सम्बन्धित असंख्य मठ,…

उभौली पर्वको परिचय : उभौली पर्व, प्रकृतिपूजक वा अर्को शब्दमा धर्तीपूजकहरू, अर्थात् नेपालका किराँत समुदाय भित्रका विभिन्न जातिहरुले मनाउने प्रसिद्ध पर्व हो, जस्को अर्को नाम “साकेला पर्व” पनि हो। आजको दिनदेखि यस पर्व, वा उभौली पर्व लाई ऋतु परिवर्तनको संकेत दिने पर्वको रूपमा विभिन्न कार्यक्रमहरूको आयोजना गर्दै एक सातासम्म मनाउने गरिन्छ। वैशाख शुक्ल पूर्णिमादेखि एक महिना भर मनाइने उभौली पर्व वसन्त ऋतुमा पर्दछ। किराँत समुदायले धुमधाम सँग मनाउने उभौली पर्वलाई, पृथ्वीमा “कृषियुग” सुरु भएदेखि नै मनाउदै आइएको एक पर्वको रुपमा मनाउने गर्ने गरिन्छ। र, यस पर्वको पहिलो दिन “चण्डी नाच” नाच्ने चलन छ, जुन नाच द्वारा प्रकृतिको आराधना गर्ने गरिन्छ। यसरी  “चण्डी नाच” नाचिने पर्व भएकोले, यस पर्वको पहिलो दिनलाई “चण्डी पूर्णिमा” भनेर पनि चिनिन्छ र यो चाड बैशाखको “बुद्ध पुर्णिमा” को दिनमा पर्दछ। तर, किराँत समुदायहरूले धेरै समय अगाडी देखि मनाउँदै आएको यस चाड कुन समय वा कहिले देखि मनाउन शुरु भएको हो भन्ने बिषयमा कुनै सटिक प्रमाण अझै फेला परेको भने छैन। सांस्कृतिक महत्व र विभिन्न नामहरु  किराँत समुदायले यस दिनलाई “सुम्निमा” अर्थात् देवी पार्वतीको सृष्टि भएको दिनको रूपमा पनि मान्ने गर्दछन् यसै कारण यो पर्व सांस्कृतिक दृष्टिले समेत पनि अत्यन्तै महत्वपूर्ण रहेको छ। किराँत समुदाय भित्रका चाम्लिङ, बान्तावा, सुनुवार, राई, याक्खा, लिम्बू, लगायतका जातिहरूले यस उभौली पर्व / चाडलाई महान चाडका रुपमा मनाउने गर्दछन्। उभौली पर्वलाई किराँत समुदायका जातीहरुले ठाउँ बिशेष र आफ्नो बोल्ने भाषा अनुसार फरक-फरक नामले बोलाउने र चिन्ने गर्दछन्। यस समुदायको लिम्बूहरूले “चासोक” वा “यक्वा तङनाम”, राई र चाम्लिङजातीले “साकेला”, सुनुवारहरुले “फोलष्यादर” वा “ष्याँदरपिदार”, बान्तावाहरूले “साकेवा” वा “साकेन्वा”, र दुमीले “तोसी” वा “तोसु” इत्यादी नामहरुले ले उभौली पर्वलाई सम्बोधन गर्ने गरेको पाइन्छ। यसै गरि यस पर्वलाई याक्खाहरूले “युच्याङ” र थामी जातिले “भुम्या” नामले सम्बोधन गर्ने गरेको पनि पाईन्छ। नेपालमा किराँतहरुको वासस्थान  नेपालमा किराँत जातिहरु विभिन्न स्थानहरुमा बसोबास गर्दै आएका छन्, समान्यत  नेपालको पूर्वी भाग खोटाङ, भोजपुर, उदयपुर, सङ्खुवासभा, धनकुटा, सोलुखुम्बु, ओखलढुङ्गा, सुनसरी, मोरङ, इलाम, पाँचथर लगायतका जिल्लाहरूमा किराँत हरुको वसोबास रहेको पाईन्छ। पछिल्लो समयमा  देशको राजधानी लगायत नखिपोट,  टुँडिखेल, जावलाखेल, वानेश्वरलगायत ठाउँमा समेतका उनीहरुको उपस्थिति रहेको छ भने विभिन्न उद्देश्यले किराँतहरुको बसोबास बेलायत, हङकङ, सिङ्गापुर, अमेरिका, भारत लगायतका देशहरुमा समेत उल्लेख्य मात्रामा रहेका छ। उभौलो पर्वको अबसरमा राजधानी, काठमाडौँमा बसोबास गर्ने किराँतहरु ललितपुरको हात्तीवनस्थित “साकेला थान” मा जम्मा भई पूजाआजा गर्ने गर्दछन्। त्यसै गरि किराँतहरूको बसोबास रहेको नेपाल बाहिर बेलायत, हङकङ, सिङ्गापुर, अमेरिका, भारत लगायतका देशमा समेत पनि यो चाडलाई भव्यताका साथ मनाउने गरिएको छ। उभौली पर्वका क्रियाकलापहरु र प्रकृति सँगको सम्बन्ध   उभौली पर्वको अवसरमा, आजको दिन किराँती परम्परा अनुसार भूमि-पूजन गर्ने पुरानो चलन रही आएको। यो पर्व पुर्ण रुपमा मौसम र प्रकृति सँग सम्बन्ध राख्ने पर्वको रुपमा बुझ्न का साथै देख्न सकिन्छ। दक्षिनायनको झन्डै मद्द्य तिर, बैशाख महिनादेखि दिन लामो हुने र गर्मी महिनाको सुरु भए पच्यात चिसो भू-भागतर्फ पनि तातो हुदैँ जाने हुनाले पहाडी तथा हिमाली भेगका मानिस लगायत तिनका गोठहरु पनि मास्तिर सर्न थाल्ने चलन कतिपय स्थानमा अझै पनि चलन-चल्ती मा रहेको देख्न सकिन्छ। यसरि यस पर्वले मानिसहरु पुराना दिनहरुमा चिसो यामको सुरुवात संगै वासस्थान तल तिर सर्ने र तातो मौसम सुरु हुदा माथि लाग्ने जीवन शैलीको प्रतिनिधित्व तथा सम्झना गराउने गर्दछ। यसरी मौसम अनुसार तल (उधो) वा माथि (उभो) बास्थान सर्ने चलन थोरै नै भएपनि नेपालका केही भागहरुमा अझै पनि यथावत नै रहेको पाइन्छ। नेपालको समतल भाग तराई वा मधेशतिर गर्मी बढ्दै जादा माथिल्ला पहाडी र हिमाली भूभागहरुमा समेत मौसम तातिदै जान्छ। यसरी गर्मि बढ्दै जादा चराचुरुङ्गी, पशुपक्षी, कीराफट्याङ्ग्रा लगायत माछाहरू समेत पनि उभो अर्थात् लेकतिर बसाईं सर्छन भन्ने जन विश्वासका रहेको छ। र, यसै कारणले वैशाख पूर्णिमामा किराँत समुदाय द्वारा मनाइने यस पर्व “उभो” सब्दबाट प्रेरित भएर “उभौली” को नामले चिनिने तथा मनाइने गरिएको हो। नेपालका किराँती समुदायले मनाउने पर्वहरु मद्ये “उभौली” र “उधौली पर्व”, यी दुवै पर्वहरु कृषि, पशुपालन र उनीहरूको जीवन पध्दतिहरू सँग सम्बन्ध राख्ने पर्वको रुपमा रहेका छन्। आज, वैशाख शुक्ल पूर्णिमा “उभौली पर्व” हो भने त्यसै गरि मंसिर शुक्ल पूर्णिमाको दिन भने “उधौली पर्व” मनाउने गरिन्छ। किराँती परम्परा अनुसार प्रकृतिमा उभौली सुरु भएपछि घामको तापले पृथ्वी तात्तिने र बीउविजन लगाउने कार्य गर्दा ति छिट्टो उम्रिने भएकाले यो समय/ यामलाई, उक्त समय अनुसारको बालीहरू लगाउने यामको रुपमा लिने गरिन्छ। र, उभौलीमा लगाइएको बाली उधौलीमा घर भित्र्याइने चलन पनि रही आएको देख्न सकिन्छ। किराँत समुदायका विभिन्न जातिहरूले एक वर्षलाई दुई भाग अर्थात् उभौली र उधौलीमा छुटयाउने गर्ने गर्दछन्। उभौली पर्व प्रकृतिको पूजा  बालीनाली रोप्ने र लगाउने कार्य गर्ने यामलाई किराँतहरूले उभौली भन्दछन् भने बाली तयार भएपछि बाली घर भित्राइने यामलाई उधौली भन्ने गर्दछन्। यी दुवै याममा, किराँत समुदायले प्रकृतिको पूजा-आजा गरी यी पर्वहरू मनाउने गर्दछन्। उनीहरुले उभौली पर्वमा पूजा-आजा गर्नु को मुख्य अभिप्राय पछाडी, आफ्नो साथसाथै सबैको अन्नबाली सप्रियोस्, सबैको बालीनाली राम्रो होवोस्, सम्पूर्ण पृथ्वीमा कहीँ कतै पनि खाद्यान्नको कमी इत्यादी कहिल्यै नहोस्, सम्पूर्ण पृथ्वीवासीहरूमा समेत सुख-शान्ति-सुस्वास्थ्य सधैँ रही रहोस्, दैवीप्रकोपका साथै प्राकृतिक विपत्तिहरू समेत नआऊन् भन्ने जस्ता शुभ-भावहरू नै महत्व को रुपमा रहेका हुन्छन्। हाम्रो जस्तो कृषि प्रधान देश, त्यस् माथि पनि प्रकृतिको अनुपम सुन्दरता बोकेको नेपाल प्राकृतिक रूपमा अत्यन्तै धनि देश होईन भनेर नकार्ने व्यक्ति वा कुनै कारण देखाउने मान्छे बिरलै पाईएला पनि। धेरै वर्ष वा भनौ हजारौ-हजार वर्ष देखि नै हाम्रा पूर्खाहरूले मानिस प्रकृतिसँग कसरी तालमेल मिलाउदै यस जगतमा जिउन पर्छ भनेर सिकाउने कार्य हरेक नया पुस्तालाई हस्तान्तरण गर्दै आएका थिए कुरामा दुई मत छदै छैन। यस पृथ्वीमा वसोवास गर्ने मानव लगायत सम्पूर्ण खोला, नाला, हावा, पानी, रुख देखि किरा-फट्याङ्ग्रा, पशु-पन्छी सबै एक अर्काका परिपूरक हुन् भन्ने कुरा पनि पुर्खाहरू बाट पछिल्लो पुस्ताहरूलाई हस्तान्तरण गर्दै उनीहरुले जीवन बाच्ने र बिताउने विसुद्ध नियम सिकाएर गएका छन्। यस समुदायले प्रकृतिमा रहेका हरेक तत्व जस्तै भूमी, जल, अग्नी, आकाश, वायु, चन्द्र, सूर्य, पशुपंक्षी र वनस्पतिको पूजा गर्ने गर्दछन्। यस पूजा-आजाको मूल सन्देश भनेको यी सबै तत्वहरू प्रति आभारी रहेर बाच्नु र सधै तिनीहरू सँग कृतज्ञ रहनु नै हो। उक्त सिकाई हरूबाट यस जगतका हरेक प्राणीले “प्रकृतिबाट विच्छेद भएर बाच्ने होइन, तर प्रकृतिसँग एकाकार भएर बाँच्नुपर्छ” भन्ने महत्वपुर्ण सन्देस समेत दिएको छ। थोरैनै भए पनि अहिलेको वर्तमान समयका व्यक्तिहरु भौतिक सुख, भौतिक वैभवहरूमा धेरै समय आफै हराएर कहिँ कतै नपुगेको भान हुन् थालेकाले होला वा माथि उल्लेखित संदेशहरूको मूल कारण / तत्व बुझेर भौतिक संसारको भागा-भाग बाट थाकेर फेरि उही पुरानै अद्यात्मिक विचार र प्रकृतिमै फर्कन थालेको सन्दर्भहरू उदाहरनिय छन्। पुराना पुस्ताले दिएका प्रकृतिवादले अहिलेका नया पुस्तालाई प्रकृतिसँगै एकाकार हुन प्रेरित गरिरहेको छ र प्रकृतिसँग आ-आफ्नो जीवनको लय मिलाउन…

भक्तपुर, चैत २९ भक्तपुर नगरपालिकाको आयोजनामा संचालन भएको ६ महिने आधारभूत सिलाई, बुटिक र हेयर कटिङ्ग प्रशिक्षण समापन तथा प्रमाणपत्र वितरण कार्यक्रम भक्तपुर नगरपालिकाका उप प्रमुख रजनी जोशीको प्रमुख आतिथ्यतामा शुक्रबार भनपा सभाकक्षमा सम्पन्न भयो । कार्यक्रममा बोल्नुहुँदै उपप्रमुख जोशीले भक्तपुर नगरपालिकाले सम्पदा संरक्षणमा विशेष जोड दिदै आइरहेको बताउनुहुँदै ऐतिहासिक बिस्का जात्रा भक्तपुरको गौरव रहेकोले संयमित भएर जात्रा मनाउनुपर्ने बताउनुभयो । उहाँले वर्तमान समयमा भक्तपुर शैक्षिक गन्तव्यस्थलको रुपमा रहेको चर्चा गर्नुहुदै भक्तपुर नगरपालिकाले ख्वप विश्वविद्यालयको स्थापनाको निरन्तर प्रयास गरिरहेको बताउनुभयो । उहाँले बदलिंदो राजनैतिक परिवर्तनसँगै देशमा व्यवस्था परिवर्तन भएपनि अवस्था परिवर्तन हुन नसकेको र जनताको अवस्था परिवर्तनको लागि समाजवादी गणतन्त्र आवश्यक रहेको बताउनुभयो । कार्यक्रमका सभापतित्व एवं महिला बालबालिका तथा समाज कल्याण समितिका संयोजक एवं कार्यपालिका सदस्य रोशनमैया सुवालले भक्तपुर नगरपालिकाले युवा तथा महिलाहरुलाई सीप प्रदान गर्ने उद्देश्यले तालिम संचालन गर्दै आइरहेको बताउनुहुँदै तालिममा सिकेका कुराहरु व्यवसायिक रुपले अगाडी बढाउनको निम्ति स्थानीय सरकारको कानुनको बारेमा जानकार हुनुपर्ने बताउनुभयो । प्रशिक्षकतर्फबाट आधारभूत सिलाइ तालिममा प्रशिक्षक धर्मलक्ष्मी लघुले भक्तपुर नगरपालिकाले वि.सं. २०४४ सालदेखि नै तालिम संचालन गर्दै आइरहेको स्मरण गर्नुहुदै तालिममा सिकेका कुराहरु व्यवहारमा उतार्नुपर्ने र सीप भएको व्यक्तिको समग्र विकास हुने बताउनुभयो । कार्यक्रममा समितिका सदस्य एवं कार्यपालिका सदस्य छोरीमैया सुजखुले निर्वाचनमा प्रतिबद्धता गरेको घोषणापत्रबमोजिम नगरवासीहरुलाई सीफ प्रदान गर्ने उदेश्यले तालिम संचालन गर्दै आइरहेको बताउनुभयो भने ४ नं वडा महिला सदस्य विष्णु केशरी दुवाल र ८ नं वडा महिला सदस्य सुमित्रा बोहजूले पनि बोल्नुभएको थियो । कार्यक्रममा प्रमुख अतिथि जोशीले तालिममा सहभागी प्रशिक्षार्थीहरुलाई प्रमाणपत्र तथा प्रशिक्षकहरुलाई प्रशंसापत्र वितरण गर्नुभएको थियो ।

        होली पर्व अथवा फागु पूर्णिमा खासगरी नेपाली तथा भारतीयहरूले प्रत्येक वर्षको फाल्गुण शुक्ल पूर्णिमा दिनमा मनाइने हिन्दूहरूको प्रमुख चाड हो । हिन्दू संस्कृति अनुसार यसको इतिहास त्रेता युग सँग जोडिएको छ । त्रेता यूगमा भगवान विष्णुका परम भक्त प्रह्लादसंग यस चाडलाई जोडेर हेरिन्छ, हिरण्यकश्यपुका पुत्र प्रह्लादलाई आफ्नै बहिनी (प्रल्हादकी फुपु ) होलिकाले आगोमा भष्म पार्न लाग्दा होलिका आँफै आगोमा भष्म भएकी थिइन र बिष्णु भक्त प्रल्हादलाई केही नभएको त्यही दिनको सम्झनामा होली पर्व मनाउन सुरू भएको मानिन्छ ।यो चाडले वसन्त ऋतुको आगमनको शङ्खघोष गर्दछ । होली रङ्गहरूको चाड हो । होलीको दिन मानिसहरूले एक अर्कामाथि विभिन्न प्रकारका रङ्गहरू हालेर एक अर्कालाई रङ्गिन बनाउँछन् । होली पर्व मनाउनुको पौराणिक कारण र इतिहास छ । होली खेल्ने दिन भन्दा एक दिन पहिला राती होलीका दहन गरिन्छ । राती होलीका दहन गरिसके पछि बिहान पानीमा रङ्ग घोलेर एक अर्कामाथि फाल्ने चलन छ । सानासाना बालबालिकादेखि वृद्धवृद्धासम्म सबैले होलीमा रमाइलो गर्छन् । युवा-युवतीहरू गीत गाउँदै-नाच्दै होली खेल्छन् । भनिन्छ कि होलीको दिन पुरानो कटुता समाप्त गरेर, दुस्मनी बिर्सेर मान्छे एक-अर्कासित एक अदित्तिय सम्बन्ध स्थापित गर्दछन् । यस पर्वलाई फाल्गुण पूर्णिमाको दिनमा मनाउने भएकाले यसलाई फगुआ पनि भनिन्छ । होली पर्व घरपरिवार-साथीभाइ आपसमा रङमा रङ्गिएर उल्लासपूर्वक मनाउने फागुन पुर्णिमाको अवसरमा पहाडदेखि तराई र गाउँदेखि सहरसम्मका केटाकेटी, युवायुवती तथा प्रौढहरूका हूल तथा जत्थाहरू हातमा रङ र रङ्गीन घोल पदार्थ लिएर गाउँदै, बजाउँदै, रमाइलो र होहल्ला गर्दै आपसी रिसईबीलाई बिर्सेर उत्साह र उमङ्गका साथ मनाइने रङ्गीन पर्वको रूपमा लिइन्छ । फागुन शुक्ल अष्टमीको दिन काठमाडौँको वसन्तपुर दरबार अगाडि चीर-विशेषरूपले सजाएको लिङ्गो गाडेपछि होली सुरू भएको मानिने फागुपर्व पूणिर्माको राति उक्त चीर -लिङ्गोलाई ढालेर जलाएपछि समाप्त भएको ठानिन्छ । होली बिराटनगर बासीको इतिहास होलीको बारेमा पौराणिक भनाइ अनुसार प्राचीन समयमा अथवा त्रेता युगमा नास्तिक हिरण्यकश्यपु नामक एक राक्षसको जन्म भएको थियो । हिरण्यकश्यपुलाई भगवान विष्णुले नृसिंह अवतार लिएर मारेका थिए । हिरण्यकश्यपुका छोरा प्रह्लाद बिष्णुका परम भक्त थिए । आफ्नै छोरा प्रह्लादले भगवान विष्णुको आराधना गरेको हिरण्यकश्यपुलाई मन परेको थिएन । त्यसैले उसले प्रह्लादलाई मार्न धेरै योजनाहरू बनाएका थिए । एक योजना अनुसार हिरण्यकश्यपुले छोरालाई अग्निकुण्डमा हालेर मार्न आफ्नी बहिनी होलिका (जसलाई अग्निले पनि डढाउन नसक्ने वरदान पाएकी थिइन्) लाई जिम्मा दिएको थियो । दाजुको आदेश अनुसार होलिका प्रह्लादलाई काखमा लिएर अग्निमा बस्दा आगोले धर्मको साथ दिएकाले होलिका जलेर नष्ट भइन् तर प्रह्लादलाई केही भएन । होलिका दहनकै खुसियाली मनाउन आपसमा रङ्ग र अविर छरेर होली पर्व मनाउने परम्परा चलेको धार्मिक मान्यता रहिआएको छ । भने अर्को एक प्रसङ्ग अनुसार द्वापर युगमा श्रीकृष्णलाई मार्ने उद्देश्यले दूध चुसाउन गएकी कंशकी सेना पुतना नामकी राक्षसनीलाई उल्टै कृष्णले मारिदिएकाले त्यसको शवलाई ब्रजवासीहरूले यसै दिन जलाएर आपसमा रङ्ग र अबिर छरी खुसियाली मनाएकोले त्यसैको सम्झनामा अद्यावधिक चीरदाह गरी होली खेल्ने परम्परा चलेको भनाइ रहेको छ । राधा कृष्ण तथा ब्रजवासी होली खेल्दै होली हिन्दूहरूको अत्यन्त प्राचीन पर्व हो । इतिहासकारहरू मान्छन् कि यस पर्वको प्रचलन आर्यहरूमा पनि थियो। यस पर्वको वर्णन अनेक पुरातन धार्मिक पुस्तकहरूमा पाइन्छ । नारद पुराण र भविष्य पुराण जस्तो प्राचीन हस्तलिपीहरू र ग्रन्थहरूमा पनि यस पर्वको उल्लेख छ। भारतमा पर्ने विंध्यक्षेत्रको रामगढ भन्ने स्थानमा स्थित ईसापूर्व ३०० वर्ष पुरानो एउटा अभिलेखमा पनि यसको उल्लेख छ । संस्कृत साहित्यमा वसन्त ऋतु र वसन्तोत्सव अनेक कविहरूको प्रिय विषय थियो । नेपालमा होली रङहरु सँग रम्दै नेपालीहरू फागु पूर्णिमा अर्थात होली पर्व नेपालमा निकै हर्षोल्लाशका साथ मनाउने गरिन्छ । नेपालमा यो पर्व धुमधाम गरी, अरू ठुला चाडहरू जस्तै रमाइलो गरी मनाइन्छ।  होलीको अघिल्लो साझ नेपालको वसन्तपुर दरवार अगाडि ‘होलिका दहन’ गरेर  यस चाडको सुरुवात गरिन्छ। हिरण्यकश्यपुकी बहिनी होलिकाले बिष्णुका परम् भक्त हिरण्यकश्यपुका छोरा (प्रह्लाद)लाई मार्न अग्निमा आसन गर्दा होलिका आँफै जलेर नष्ट भएको र असत्य माथि सत्यको जित भएको दिनको सम्झनामा यो पर्व मनाउने गरिन्छ। हिन्दू धर्म मान्नेहरूको बाहुल्यता भएको नेपालमा होलीको रौनक पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्म भब्य हुन्छ। नेपालमा पहाडी क्षेत्रमा फागुपुर्णिमाको दिन होली मनाइन्छ भने त्यसको भोलीपल्ट मात्र तराईमा होली मनाइन्छ । नेपालको विशेष सहरहरु काठमाडौँ, पोखरा, धरान, भरतपुर, बिराटनगर, धनगढी लगायत ठाउँमा होलीको रौनक अझै फरक हुन्छ । विशेष सांस्कृतिक कार्यक्रमहरू र त्यसमाथि रङहरूको वर्षाले सहरको होली अझै रमाइलो र राम्रो देखिन्छ । नेपालका गाँउहरूमा पनि होली भब्यताका साथ मनाइन्छ । होलीमा पानी छ्याप्ने, अबिर, केशरी लगायत रङ लगाउने चलन छ । बर्तमान समयमा होलीले विभिन्न खालका विकृति, विसङ्गतिहरू पनि नभित्र्याएको पनि कहाँ हो र ? होलीमा आजका युवाहरु इच्छा बिपरित रङ्ग दलिदिने, अण्डा फोड्ने, गाडीको मोबिल दल्ने, हिलो लगाइदिने, युवाहरु रक्सी, गाँजा, भांग, खाएर मातिने जस्ता काम गर्छन् जसलाई राम्रो मान्न सकिदैन । नेपालका मुख्य शहरहरूमा होलीका लागि भनेर विभिन्न ठाउँमा कडा सुरक्षा जाँच गरिन्छ। [५] उपत्यका काठमाण्डौ वसन्तपुरमा विधिपूर्वक ठड्याइएको चिर प्रत्येक वर्ष वसन्तपुरमा विधिपूर्वक चिर ठड्याइएसँगै फागुपर्व सुरु हुन्छ । हनुमानढोका दरवारको गद्दी बैठकको दक्षिणतर्फ तीनतले चीर ठड्याएपछि मुलुकभर फागु अर्थात् होली पर्व सुरु हुने गर्दछ । भक्तपुरको बाँसघारीबाट ल्याइएको बाँस तथा गुह्येश्वरीबाट ल्याइएको मयल रुखको हाँगालाई आइतबार बिहान विशेष पूजा गरी ठड्याइने गरिन्छ । रङ्गीचङ्गी कपडाहरु झुन्ड्याइएको टुप्पोमा मयलको रुखको हाँगा बाँधिएको अग्लो बाँसको चीर ठड्ईन्छ । त्यसपछि चीरलाई परिक्रमा गर्दै त्यहाँ एक आपसमा अविर छ्यापी हर्ष र उल्लासका साथ होली खेल्न सुरु हुन्छ । सो अवसरमा स्थानीयवासी तथा नेपाली सेनाको सहभागितामा गुर्जुको पल्टनले सलामीसमेत दिने गर्दछ ।[६][७] असत्यमाथि सत्यको विजय हुने मान्यताका साथ प्रतीकात्मक रूपमा चिर उठाउने र एकसातापछि फागु पूर्णिमाका दिन सो चिर ढलाएर टुँडिखेलमा पुर्याइ दहन गर्ने परम्परा रहेको छ। चीर बीचमै ढलेको खण्डमा पुनः ठड्याई शान्ति स्वस्ति र क्षमा पूजागरिने चलन छ। त्यसरी अचानक चीर ढलेका कारण देशमा कुनै संकट नपरोस् र अनिष्ट नहोस् भनी ब्राह्मणद्वारा स्वस्ति, शान्ति, होम र क्षमा पूजा गराइने चलन रहदै आएको छ ।[८] त्यसै अवसरमा हनुमानढोका दरवार परिसर तथा हनुमानढोका दरवारभित्रको मोहनकाली चोक र दाखचोकमा पनि रंगीविरंगी कपडाका टुक्राहरु झुन्ड्याईएको मयलको रुखको हाँगा गाढेर पूजा पनि गरिने चलन छ । साथै, मोहनकाली चोकमा काठ निर्मित हातमा मुरली लिएका श्रीकृष्णको मूर्ति र नौवटा विभिन्नमुद्राका गोपीका मूर्तिहरु सजाई अविर छर्केर पूजा गरिदै आएको छ । होलिका दहन, काठमाडौँ, नेपाल. फाल्गुण शुक्ल पूणिर्माको साइतमा चीरलाई ढाली तानेर लगी टुंडिखेलको मध्यभागमा पुर्याएर दाह गरेर पर्व समापन गरिन्छ । त्यसको भोलीपल्टदेखि वसन्त ऋतु प्रारम्भ हुन्छ । टुँडिखेलमा दाह गर्नुअघि चीरको अन्तिममा दर्शन र पूजा गर्न मारवाडी समुदायका श्रद्धालुहरूको निकै घुइँचो लाग्ने गर्छ। चीर दाहपछि त्यसको खरानी प्रसादका रूपमा मानिसहरूले घर-घर लैजाने चलन छ। यसैगरी ठमेलस्थित विक्रमशील महाविहारमा रहेको चकँ द्य-चक्रमणशीलको मूर्तिलाई राति त्यसै महाविहारसँगैको टुँ (इनार) चोकमा नौ पटक ओहोरदोहोर गराउने परम्परा छ। नेपाल भाषामा यसलाई ‘गुह्रु न्यायेकेगु’ भन्ने गरिन्छ। त्यसो गर्नुअघि मूर्तिलाई बाजागाजाका साथ होली खेल्दै जात्रा गरेर ठमेल नगर परिक्रमा गराइन्छ। सिंहसार्थ बाह भनिने त्यस मानवाकृत रातो चकँ द्यको मूर्तिलाई बाजागाजाले सहित जात्रा गर्दै ठमेलबाट ज्याठा, असन, इन्द्रचोक हुँदै हनुमानढोका पुर्याई त्यहाँबाट मरुसत्तल, प्याफल, नरदेवी, टेंगल, बाँगेमुढा, थँहिटी, क्वबहाल हुँदै विक्रमशील महाविहार पुर्याोउने परम्परा छ। चकँ द्य जात्राका क्रममा बोधिसत्व महामञ्जुश्री यहाँ आई विक्रमशील महाविहारमा बस्दा आफैले लेखेको भनिने ‘प्रज्ञापारमिता’ नामका ठूल्ठूला चार ठेली…